ASTEN - In augustus 2002 hebben duikers van het Nederlands Instituut voor Scheeps- en Onderwater Archeologie (NISA) een klok ontdekt in het wrak van een schip dat in de zeventiende eeuw is gezonken in het westelijk deel van de Waddenzee in de buurt van het eiland Texel. Volgens het randschrift van de klok werd deze in 1658 gegoten door François Hemony in zijn gieterij te Amsterdam. Het gewicht van de klok is 132 kg, de diameter 59,5 cm en de slagtoon f². Zonder twijfel een uitzonderlijk belangrijke vondst: een intacte klok, bijna 350 jaar oud en zo goed als nieuw.

Geulen en zandbanken verplaatsen zich in de loop van de tijd. Daardoor komen regelmatig goed geconserveerde scheepswrakken uit het zand tevoorschijn. Deze bronzen Hemony-klok is door de eeuwen heen, veilig in het zand begraven, nauwelijks gecorrodeerd en is opmerkelijk gaaf gebleven door de afwezighed van zwaveldioxide in het zeewater. Zwaveldioxide, dat in een vochtige omgeving wordt omgezet in zwavelzuur, maakt de wand van de klok dunner, waardoor de toonhoogte en stemming van de verschillende partialen worden beïnvloed.

KARAKTERISTIEKEN
Volgens diverse campanologen verschilt de klank van deze Hemony-klok duidelijk van die van de tot nu toe bekende Hemony-klokken. Mogelijk kan onderzoek de reden daarvan onthullen. Is het omdat klokken in torens oneindig vaak zijn aangeslagen? Heeft dat invloed op de kristallijne structuur van het brons gehad? Of gebeurde er iets bijzonders bij het gieten van deze klok?

Het inwendige van de klok toont sporen van het stemmingsproces. Een klankanalyse van de vijf laagste partialen leverde de volgende waarden (in middentoonstemming, gebaseerd op f - 42 cents, met a¹ = 440 Hz):

Aangezien de kwaliteit van de stemming voor een standaard Hemony-klok onder de maat is (met name de terts is opvallend hoger), is het verleidelijk om aan te nemen dat deze klok als ongeschikt voor een beiaard werd aangemerkt. Deze gedachte wordt ondersteund door het blanke wapenschild op de flank van de klok. Het lijkt alsof het stadswapen dat oorspronkelijk op de cartouche was aangebracht is weggeslepen. Voor wie de klok bestemd was is helaas nog niet duidelijk. Wel is zeker dat het schip niet in Nederland werd gebouwd.

De inscriptie op de klok luidt: "FRANCISCVS HEMONY ME FECIT AMSTELODAMI ANNO DOMINI 1658". In dat jaar goot François Hemony twee beiaarden voor de stad Amsterdam, één voor de Oudekerkstoren en één voor de Westertoren. De teksten op de f2-klokken van deze beiaarden luiden respectievelijk: "FRANCISCVS HEMONY ME FECIT AMSTERLODAMI Ao DOMINI 1658" en "FRANCISCVS HEMONY ME FECIT AMSTERDAM ANNO DOMINI 1658". Beide randschriften verschillen echter duidelijk van de teksten op de Waddenzee-klok.

Om verschillende redenen is het lastig om de stemming van de Waddenzee-klok te vergelijken met de stemming van de Amsterdamse beiaarden. Onder andere doordat de toonhoogte van deze instrumenten aanzienlijk is gedaald ten gevolge van de corrosie van het brons, terwijl de toonhoogte van de Waddenzee-klok als origineel kan worden beschouwd.

TOEKOMSTIG ONDERZOEK
speciale tentoonstelling van de Waddenzee-klok in het Texels Maritiem Museum is verlengd tot het begin van de van 2004. Daarna zal de klok beschikbaar zijn voor nader campanologisch onderzoek dat momenteel door Arent (NISA), in samenwerking met Gideon Bodden (Het Molenpad Expertise), wordt voorbereid.

Deze Hemony-klok is werkelijk uniek, omdat de klok niet te leiden heeft gehad van het corrosieproces dat alle andere bekende Hemony-klokken wel heeft aangetast. Daarom zullen de modernste laser en computer technologieën ingezet worden om zoveel mogelijke karakteristieken van het profiel van deze klok vast te kunnen stellen. Het onderzoeksproject zal zich ook richten op het verschil tussen de klankkleur van deze en andere klokken van Hemony. Hopelijk zal dit onderzoek nieuwe informatie opleveren omtrent het 'geheim' van de gebroerders Hemony, alsook over de veroudering van brons en de invloed daarvan op de klankeigenschappen van klokken.